Patlamadan Korunma Dokümanı Neden Gereklidir ?
Teknolojik gelişmeler hayatımıza daha fazla girdikçe yaşadığımız tehlikeler de giderek artmaktadır. Özellikle endüstriyel ortamlarda kullanılan malzemelere, ekipmanlara, insan gücüne, ortam koşullarına bağlı olarak yangın ve patlama tehlikeleri çok sayıda insanın hayatına son verebilecek felaketler arasında yer almaktadır. Yanıcı maddelerin gaz, buhar, sis ve tozlarının atmosferik şartlar altında hava ile oluşturduğu ve herhangi bir tutuşturucu kaynakla temasında tümüyle yanabilen karışımlar patlayıcı ortamları oluşturmaktadır. Patlama yangına göre çok daha yüksek hızlarda gerçekleşerek basınç ve ısı dalgası oluşturan daha tehlikeli ve daha etkili bir olaydır.
Bu nedenle 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamına giren ve patlayıcı ortam oluşma ihtimali bulunan işyerlerinde, çalışanları sağlık ve güvenlik yönünden oluşabilecek patlayıcı ortamların tehlikelerinden korumak için alınması gereken önlemleri içeren Patlamadan Korunma Dokümanı hazırlanması gerekmektedir.
Parlayıcı, patlayıcı madde ihtiva eden ortamlarda tehlikeli bölge tanımlanması ve patlamadan korunma dokümanının hazırlanması, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamında yayınlanan “Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkındaki Yönetmeliği” ne göre işverenin yükümlülüğündedir.
Bu doküman işletmelerin bulundukları sektöre, üretim metodlarına, kullanılan maddelere ve ekipmanlara göre patlama ile ilgili tehlikeleri değerlendirerek alınması gereken ve mevcut önlemleri belirleyerek gerekli eğitimleri sağlaması üzerine dayalı proaktif bir metodun uygulaması olarak ortaya çıkmaktadır.
Patlamadan korunma dokümanı hazırlaması zorunlu sektörlerden bazıları:
- LPG ve Diğer Petrol Ürünleri Üretim, Dolum ve Dağıtım Tesisleri
- Kimyasal Madde Üreten ve/veya Depolayan Yerler
- Boya ve Tiner İmalathaneleri
- Boya İşlemi Yapılan/Boyahane İçeren İşletmeler
- Akü İmalathanelerinin Bazı Bölümler
- Maden Ocakları
- Kimyevi Tahlil Laboratuvarları
- Un, Şeker, Nişasta Fabrikaları
- Elektrikli Cihaz ve Teçhizat İmalathaneleri
- Ham Deri İmalathaneleri
- Margarin, Zeytinyağı ve Diğer Yağ İmalathaneleri
- Kâğıt Fabrikaları
- Aluminyum, Ağaç Tozu Ortaya Çıkan İşletmeler vb.
Patlamadan Korunma Dokümanı Nasıl hazırlanır?
Patlamadan korunma dokümanı, işin başlamasından önce hazırlanır ve işyerinde, iş ekipmanında veya iş organizasyonunda önemli değişiklik, genişleme veya tadilat yapıldığı hallerde yeniden gözden geçirilerek güncellenir. Patlamadan Korunma Dokümanında;
Patlama riskinin belirlendiği ve değerlendirildiği hususu,Yükümlülüklerin yerine getirilmesi için alınacak önlemler, İşyerinde sınıflandırılmış yerler, Asgari gereklerin uygulanacağı yerler, Çalışma yerleri ve uyarı cihazları da dahil olmak üzere iş ekipmanının tasarımı, işletilmesi, kontrolü ve bakımının güvenlik kurallarına uygun olarak sağlandığı, İşyerinde kullanılan tüm ekipmanın İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğine uygunluğu, yazılı olarak yer alır.
Yukarıda sözünü ettiğimiz Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hk.Yönetmeliğin 5. Maddesinde “patlamaların Önlenmesi ve Patlamadan Korunma” başlığı altında, yapılan işlemlerin doğasına uygun olan teknik ve organizasyona yönelik alınacak önlemler ve öncelik sırası şu şekilde verilmektedir:
- Patlayıcı ortam oluşmasını önlemek,
- Yapılan işlemlerin doğası gereği patlayıcı ortam oluşmasının önlenmesi mümkün değilse patlayıcı ortamın tutuşmasını önlemek
- Çalışanların sağlık ve güvenliklerini sağlayacak şekilde patlamanın zararlı etkilerini azaltacak önlemleri almak.
Bu önlemleri alabilmek için yapılması gereken çalışmaların başında ise “Patlama Risklerinin Değerlendirilmesi” başlığı altında Yönetmeliğin 6. Maddesinde belirtilen hususlar gelmektedir. Parlama veya patlama riski değerlendirilirken patlayıcı ortamların oluşabileceği yerlere açık olan veya açılabilen yerler de dikkate alınarak bir bütün olarak değerlendirilmelidir. Bu hususlar:
- Patlama riskinin belirlendiği ve değerlendirildiği hususu,
- Yükümlülüklerin yerine getirilmesi için alınacak önlemler
- İşyerinde sınıflandırılmış yerler, Asgari gereklerin uygulanacağı yerler,
- Çalışma yerleri ve uyarı cihazları da dahil olmak üzere iş ekipmanının tasarımı, işletilmesi, kontrolü ve bakımının güvenlik kurallarına uygun olarak sağlandığı
- İşyerinde kullanılan tüm ekipmanın İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğine uygunluğu, yazılı olarak yer alır.
Patlayıcı ortam riskleri yukarıdaki prensipler doğrultusunda belirlendikten sonra yapılması gerekenler, yönetmeliğin 9.Maddesinde belirtildiği şekilde:
Patlayıcı ortam oluşma ihtimali ve bu ortamın kalıcılığı, Statik elektrik de dahil tutuşturucu kaynakların bulunma, aktif ve etkili hale gelme ihtimalleri, İşyerinde bulunan tesis, kullanılan maddeler, prosesler ile bunların muhtemel karşılıklı etkileşimi,Olabilecek patlama etkisinin büyüklüğü.
Patlayıcı ortam oluşabilecek yerler :
Çalışanların sağlık ve güvenliğini korumak için özel önlem alınmasını gerektirecek miktarda patlayıcı ortam oluşabilecek yerler, tehlikeli; patlayıcı ortam oluşma ihtimali bulunmayan yerler tehlikesiz kabul edilir. Parlayıcı ve/veya yanıcı maddelerin hava ile yaptıkları karışımların, bağımsız olarak bir patlama meydana getirmeyecekleri yapılacak araştırmalarla kanıtlanmadıkça, patlayıcı ortam oluşturabilecek maddeler olarak kabul edilir. Tehlikeli yerler, patlayıcı ortam oluşma sıklığı ve bu ortamın devam etme süresi esas alınarak, bölgeler halinde sınıflandırılır.
Bölge 0: Gaz, buhar ve sis halindeki yanıcı maddelerin hava ile karışımından oluşan patlayıcı ortamın sürekli olarak veya uzun süreli ya da sık sık oluştuğu yerler.
Bölge 1: Gaz, buhar ve sis halindeki yanıcı maddelerin hava ile karışımından oluşan patlayıcı ortamın normal çalışma koşullarında ara sıra meydana gelme ihtimali olan yerler.
Bölge 2: Gaz, buhar ve sis halindeki yanıcı maddelerin hava ile karışarak normal çalışma koşullarında patlayıcı ortam oluşturma ihtimali olmayan yerler ya da böyle bir ihtimal olsa bile patlayıcı ortamın çok kısa bir süre için kalıcı olduğu yerler.
Bölge 20: Havada bulut halinde bulunan tutuşabilir tozların, sürekli olarak veya uzun süreli ya da sık sık patlayıcı ortam oluşturabileceği yerler.
Bölge 21: Normal çalışma şartlarında, havada bulut halinde bulunan tutuşabilir tozların ara sıra patlayıcı ortam oluşturabileceği yerler.
Bölge 22: Normal çalışma şartlarında, havada bulut halinde bulunan tutuşabilir tozların patlayıcı ortam oluşturma ihtimali bulunmayan ancak böyle bir ihtimal olsa bile bunun yalnızca çok kısa bir süre için geçerli olduğu yerler.
Ek-2’ye göre alınacak önlemler, yapılan bu sınıflandırmaya göre belirlenir. Sınıflandırılmış olan bölgelerde işveren tarafından aşağıda verilen asgari gereklerin uygulanması sağlanır.
Organizasyon önlemleri ;
1.1. İşveren, patlayıcı ortam oluşabilen yerlerde çalışanlara, patlamadan korunma konusunda yeterli ve uygun eğitimi sağlar.
1.2. Tehlikeli yerlerdeki çalışma, işveren tarafından düzenlenen yazılı talimatlara uygun yapılır. Bu konuda yetkili ve sorumlu olan bir kişi tarafından işe başlamadan önce yazılı olarak verilen çalışma izin sistemi uygulanır.
Patlamadan Korunma Önlemleri
2.1. Patlama tehlikesine neden olabilecek yanıcı gazlar, buharlar, sisler veya tutuşabilir tozların isteyerek veya istemeyerek ortaya çıkması halinde, bunların güvenli bir yere uygun şekilde yönlendirilmesi veya uzaklaştırılması sağlanır, bunun yapılması pratik olarak mümkün değilse yayılmalarını önleyecek başka uygun önlemler alınır.
2.2. Eğer patlayıcı ortam birkaç çeşit parlayıcı ve/veya yanıcı gazlar, buharlar, sisler veya tozlardan oluşuyorsa, alınacak koruyucu önlem en yüksek riske uygun olur.
2.3. Patlayıcı ortamı tutuşturabilen statik elektrik boşalmaları da dikkate alınarak çalışanlara uygun malzemeden yapılmış kişisel koruyucu donanımlar verilir.
2.4. Tesis, ekipman, koruyucu sistemler ve bunlarla bağlantılı cihazların patlayıcı ortamda güvenle kullanılabileceğinin, Patlamadan Korunma Dokümanında belirtilmesi halinde bunlar hizmete sokulabilir. Ekipman veya koruyucu sistem sayılmayan ancak tesiste yerleştirildikleri yerlerde kendileri bir tutuşturma tehlikesi oluşturan iş ekipmanları ve bağlantı elemanları için de gerekli önlem alınır.
2.5. Patlama riskini en aza indirmek ve olası bir patlamada, patlamayı kontrol altına almak, işyerine ve iş ekipmanlarına yayılmasını en aza indirebilmek için; işyerleri, iş ekipmanları ve bunlarla bağlantılı tüm cihazların tasarımı, inşası, montajı ve yerleştirilmesi, bakım, onarım ve işletilmesinde gerekli tüm önlemler alınır.
2.6. Gereken durumlarda, patlama şartları oluşmadan önce, çalışanların sesli ve/veya görsel işaretlerle uyarılması ve ortamdan uzaklaşması sağlanır.
2.7. Çalışanların tehlikeli bölgeden anında ve güvenli bir şekilde uzaklaşabilmeleri için tahliye sistemi kurulur ve her an işler durumda bulunması sağlanır.
2.8. Patlayıcı ortam oluşabilecek bölümleri bulunan işyerlerinde; faaliyete başlanılmadan önce bütün işyerinin patlama yönünden güvenliğinin sağlandığı kanıtlanacaktır. Patlamadan korunmayı sağlamak için bütün koşullar yerine getirilir. Patlama yönünden güvenliğin sağlandığının kanıtlanması, patlamadan korunma konusunda eğitim almış ve/veya deneyimli ehil kişilerce yapılır.
2.9. Yapılan risk değerlendirmesinin gerektirmesi halinde;
Her hangi bir güç kesilmesinin ilave risklere neden olabileceği durumlarda, bu durumda kullanılacak ekipmanın ve güvenlik sistemlerinin, tesisin diğer kısımlarından bağımsız olarak güvenli bir şekilde çalışmasını sürdürmesi mümkün olmalıdır. Otomatik proseslerde amaçlanan çalışma koşullarından her hangi bir sapma meydana geldiğinde, otomatik sistemle bağlantılı ekipmana ve koruyucu sistemlere güvenliği tehlikeye atmamak şartıyla el ile müdahale yapılabilir. Bu müdahale sadece bu işte yetkili çalışanlar tarafından yapılır. Sistemin acil durdurulması halinde, biriken enerji mümkün olduğu kadar çabuk ve güvenli bir şekilde boşaltılır veya tehlike oluşturmayacak şekilde izole edilir.
Ekipmanların Ve Koruyucu Sistemlerin Seçiminde Uyulacak Kriterler
Risk değerlendirmesine göre hazırlanan patlamadan korunma dokümanında aksi belirtilmemesi halinde patlayıcı ortam oluşabilecek tüm yerlerdeki ekipman ve koruyucu sistemler, Muhtemel Patlayıcı Ortamda Kullanılan Teçhizat ve Koruyucu Sistemlerle İlgili Yönetmelikte (94/9/AT) belirtilen kategorilere göre seçilir.
Özellikle gazlar, buharlar, sisler ve tozlar için aşağıda belirtilen bölgelerde, karşılarında verilen kategorideki ekipman kullanılır.
Bölge 0 veya Bölge 20: Kategori 1 ekipman,
Bölge 1 veya Bölge 21: Kategori 1 veya 2 ekipman,
Bölge 2 veya Bölge 22: Kategori 1, 2 veya 3 ekipman
Sonuç:
Patlamadan korunma dokümanı, İş Sağlığı ve Güvenliği alanında hazırlanması gereken en riskli dokümandır ve hazırlanmış olması da olası riskleri her zaman ortadan kaldırmaz. Dokümanda bilimsel hesaplamalar gerçekçi ele alınmaz ise sonrasında yaşanan kazanın faturası çok ağır olacaktır.
Bu nedenle bu konuda sadece bir İş Güvenliği uzmanının veya departmanının görevlendirilmesi son derece yanlış ve sonuç alınamayacak bir yaklaşım olduğu gibi aynı şekilde tamamen bir dış kuruluşa bırakılması da mümkün değildir. Özellikle üretim, bakım, proses, teknoloji, yatırım, mühendislik, İSG, laboratuvar gibi geniş bir perspektifteki çok iyi ve ciddi bir eğitimin yanında çok teknik, disiplinli ve yoğun bir çalışma ve uygun danışmanlık desteği ile hazırlanması en uygun yaklaşım olacaktır.
Çünkü PKD hazırlanmasının temel amacı , alınacak önlemler ile parlama ve patlama riskini ortadan kaldırmaktır.